Na Banyuls komt Cerbère en na veel gekronkel volgt het met kleurige graffiti en ingeslagen ruiten nu wezenloos onwerkelijk ogende douanegebouwtje vlak voor Portbou. Het verdient uitgeroepen te worden tot beschermd Europees erfgoed en in de huidige staat geconserveerd.

In tegenstelling tot het met toeristen afgeladen Collioure is het in Portbou de rust zelve en daar blijkt het een kwestie te worden van speuren. Minieme bordjes wijzen richting naar het ‘Mémorial Walter Benjamin’, hoger gelegen op een rotspunt, bij de gemeentelijke begraafplaats. Met mijn al lang in deze streek wonende Franse reisgezel loop ik het steile straatje op en vier personen komen ons tegemoet. Ik hoor dat ze Nederlands spreken en vraag hen ‘of het nog ver is’. Dat vanwege die pijnlijke heup waardoor ik met Nordische stokken loop. “Nee, het is hier iets verderop, u bent er zo. En gaat u ook de begraafplaats op!” Ik vergeet vanwege mijn pijn hen te vragen hoe juist zìj op deze afgelegen plek zijn beland, want verder valt er niemand te bekennen.

We arriveren op een rond pleintje met wèèr een wijds uitzicht over de Middellandse Zee. Een roestbruin gekleurde metalen koker steekt schuin de lucht in. We lopen naar wat kennelijk de opening daarvan is en staren vervolgens tientallen meters de donkere diepte in, waar beneden aan het einder een blauwe glimp van die nu slechts ogenschijnlijke vreedzame Middellandse Zee te ontwaren valt. Ik ben perplex. “Dit is zo mooi en zo geniaal” gaat er door me heen, denkend aan Benjamin’s ‘Passagen-Werken’.

Dit laatste wist ik, maar die tekst op die glasplaat diende ik te achterhalen, want afdalen in die diepte durfde ik met die stokken niet. Eenmaal thuis ging ik er gefascineerd achteraan. Het bestelde werk over Dani Karavan, de ontwerper van het gedenkteken, bevatte van de tekst op die glasplaat slechts een ten dele vage foto. Dus: internet. Ik typte de leesbare fragmenten in en voilà, daar verscheen de volledige tekst. En dan te bedenken dat Walter Benjamin onder leiding van een ‘passeur’ (een lokale gids) een nagenoeg onbegaanbare inlandse sluiproute nam over keien en rotsen over die ruwe uitlopers van de Pyreneeën, zonder GPS en smartphone, op de vlucht voor de Duitse Gestapo in het door Nazi’s overrompelde en geknechte Frankrijk van Pétain. September 1940. Hoe snel bleek het wel niet te kunnen gaan? Tussen 1939 en 1944 telde Frankrijk uiteindelijk maar liefst 225 ‘camps d’internements’, van interneringskampen tot waarachtige concentratiekampen.

Al zoekende ontdekte ik ook dat nota bene een Duitser, Bondspresident Richard von Weizsäcker de aanzet heeft gegeven tot dit monument. Het kan ook goed verkeren. Jaren gingen er over heen voordat het gedenkteken, rustend in een lange in de rotsen uitgehouwen sleuf, gereed kwam. Op 15 mei 1994 werd het, mede in aanwezigheid van Lisa Fittko *, Walter Benjamin’s ‘passeur’, zijn vluchtelingsmokkelaarster, officieel ingewijd.

Duitsland was na de Tweede Wereldoorlog wonderwel in rustiger vaarwater gekomen, maar dat gold niet voor de jaren die volgde op ‘la Grande Guerre’, de Grote Oorlog van 1914-1918. Dat werden jaren van financiële en politieke chaos en van grote maatschappelijke spanningen. Voor Walter Benjamin werd het door relationele strubbelingen en financiële problemen een kwestie van overleven: zijn noeste arbeid in de vorm van talloze publicaties, seminars tot en met radiotoespraken bleken niet toereikend voor een min of meer zorgeloos bestaan. En dat verergerde toen de politieke spanningen in 1933 een hoogtepunt bereikten.

Er was sprake van gekonkel door conservatieve politici en ook bankiers. Adolf Hitler had in 1932 een aanzienlijke verkiezingsoverwinning behaald en de inmiddels tot Vice-Rijkskanselier gedegradeerde Franz von Papen bekokstoofde begin ’33 met uiteindelijke instemming van Rijkspresident Von Hindenburg een conservatieve regering onder leiding van Adolf Hitler. En zo gebeurde het dat op 30 januari 1933 Hitler Rijkskanselier werd, in de veronderstelling dat hij wel in het gareel kon worden gehouden. Niets bleek minder waar en Hitler rolde meteen een groot aantal totalitaire maatregelen over Duitsland uit.

Walter Benjamin wist dat hij zijn leven in Duitsland niet meer zeker was en vertrok spoorslags naar Ibiza. Toen hem duidelijk werd dat een terugkeer naar Duitsland uitgesloten was, vestigde hij zich als politiek vluchteling in Parijs. Het lukte hem echter niet zich tot Fransman te laten naturaliseren en hij werd in 1939 - toen Frankrijk in reactie op Hitlers expansiedrift samen met Groot-Brittannië Duitsland de oorlog had verklaard – als ongewenst vreemdeling gearresteerd en geïnterneerd in het Camp de Vernuche vlakbij Nevers. Bevriende geestverwanten wisten hem er uit te krijgen en Walter Benjamin ondernam vervolgens tal van zwerftochten om weg te komen, met als reisdoel de Verenigde Staten.

Om een lang verhaal kort te maken: hij deed zelfs als matroos verkleed, maar zonder over de juiste reisdocumenten te beschikken, tevergeefs Marseille aan dat bordenvol zat met ook Duitse vluchtelingen en zelfs kwam hij op een zeker moment in Lourdes terecht. Daar bevonden zich de eveneens op de vlucht zijnde Oostenrijkse Lisa Fittko die enkele maanden later zo’n belangrijke rol in zijn leven zou vervullen en ook de Duits-joodse filosofe Hannah Arendt. Tenslotte belandde Benjamin per trein in Port-Vendres aan de Côte Vermeille en trok vervolgens richting Spaanse grens, naar Banyuls-sur-Mer. Dààr begon in de donkerte van de vroege nacht van 25 september 1940 Benjamin’s gezeul met die koffer, over de mediterrane uitlopers van de Pyreneeën.

Voor me ligt het boek ‘Le chemin Walter Benjamin. Souvenirs. 1940-1941’ van zijn helpster Lisa Fittko die daar in het zuiden samen met haar echtgenoot Hans, evenals zij ook ‘passeur’ vluchtelingen hielp de Frans-Spaanse grens over te komen. En wat schets mijn verbazing? Op één van de eerste pagina’s staat een kaart met de route die zij die nacht met haar groepje vluchtelingen vanuit Banyuls-sur-Mer gevolgd heeft. Waarachtig een sluiproute over rotspaden, door het gebergte, en zeker niet over de ‘Route nationale’ of de ‘Route départementale’, toen nog lang niet zo goed verhard zoals nu, maar toch veel meer begaanbaar dan die rotspaden. Zeker voor Walter Benjamin die behept was met een zwakke lichamelijke gezondheid en inmiddels zo verzwakt dat hij nagenoeg geen uithoudingsvermogen meer had.

Het 15 kilometer lange pad dat Walter Benjamin, ene Henny Gurland, zijn vrouw en hun jonge zoon onder leiding van Lisa Fittko volgden is zeer geaccidenteerd en voert over de 538 meter hoge ‘Col de Rumpissa’, precies op de grens van Frankrijk en Spanje. Van daar is het nog zo’n zeven kilometer naar Portbou. Een fitte wandelaar doet er vierenhalf uur over, maar door het steeds halt moeten houden vanwege Benjamin doet het groepje er elf uur over. Voor Walter Benjamin wordt het een martelgang: tien minuten lopen, één minuut rust, tien minuten lopen, één minuut rust … . En dat aanvankelijk in het pikkedonker, over een rotsig spoor, alsmaar vrezend voor de wilde stieren overal om hen heen. Op een bepaald moment, de zon is inmiddels op, konden ze hun ogen niet geloven: het blauw van de Middellandse Zee. Noordelijk van hen het blauw in door de eerste herfstkleuren getooide Côte Vermeille en zuidelijk het blauw van de Spaanse Costa Brava. Tegen tweeën bereikten ze de rand van de hoge rotsen en kregen zicht op het Spaanse Portbou.

(In 2007 werd het kronkelende pad gemarkeerd en deel van het toeristisch aanbod ter plekke. In het ’Office du Tourisme’ van Banyuls is sindsdien de brochure verkrijgbaar: ‘Le Chemin Walter Benjamin’. Ook zijn er internetsites aan gewijd. * N.B.: Voorheen heette deze route simpelweg ‘route F’, F als in Fittko.)

En dan stelt Lisa Fittko: “Ik moet nu terug. Het is nu al een uur dat we in Spanje zijn. De afdaling zal u niet veel tijd kosten, vanuit hier zijn de huizen te zien. Ga rechtstreeks naar de grenspost en toon uw papieren: paspoorten en de Spaanse en Portugese doorgangsvisa. Als u eenmaal uw toegangstempel heeft neem dan de eerstvolgende trein naar Lissabon. Maar dat weet u allemaal wel. Nu moet ik u echt laten gaan. Tot ziens!”

Eenmaal bij de grenspost horen ze van de douaniers het slechte nieuws: “We zijn genoodzaakt u terug te voeren naar Frankrijk.” In die chaotische periode volgde de ene regeringsmaatregel op de andere en glip dan maar eens door de mazen van dat steeds nauwer wordende net: illegale grensoverschrijding zou de enige uitweg geweest zijn. De Spaanse douaniers zien echter hoe uitgeput Walter Benjamin is en geven het groepje vluchtelingen toestemming om voor één nachtje onderdak te vinden in Portbou. Daartoe schrijven stellen de douaniers een uitvoerig document op: het wordt het onder bewaking gestelde, eenvoudige Hotel Fonda de Francia. Het is 25 september.

Walter Benjamin had vanwege zijn hart- en rugklachten altijd morfinepillen bij zich en hij realiseerde zich dat er geen uitweg meer was: terug naar Frankrijk zou uitlevering aan de Gestapo betekenen. In de vroege ochtend van 26 september 1940 nam hij het ultieme besluit: hij slikte al zijn morfinepillen en stierf niet veel later een zachte, maar tragische dood.

De volgende ochtend werd dit tot grote ontsteltenis ontdekt door het echtpaar Gurland, een dokter stelde formeel het overlijden vast. De autoriteiten onderzochten de omstandigheden van zijn overlijden en doorzochten Benjamin’s spullen Ze maakten een inventaris en wat blijkt? Over een manuscript wordt vreemd genoeg niet gerept.

Walter Benjamin werd op de gemeentelijke begraafplaats van Portbou bijgezet in één van de bovengronds gestapelde grafnissen, nummer 563. Het was een concessie voor vijf jaar. In weerwil van verwoede, maar na vergeefse pogingen om dit te beletten, van de naar de Verenigde Staten gevluchte Duits-joodse filosofe Hannah Arendt en de eveneens naar de VS gevluchte Duits-joodse socioloog Max Horkheimer (*2) werden de stoffelijke resten van Walter Benjamin’s na die vijf jaar geruimd en bijgezet in een gemeenschappelijk graf: het graf der Namenlosen.

Maar hoe verging het zijn intellectuele nalatenschap en dat betreffende manuscript? Nagenoeg al zijn werk blijkt voor het nageslacht bewaard te zijn gebleven, zo ook zijn briefwisseling met Theodor Adorno die het wel lukte de Verenigde Staten te bereiken. Op één van de paden van de begraafplaats staat een vierkante metalen zuil in dezelfde toon als de afdalende tunnel met een tekst. In vier talen, niet in het Nederlands overigens, staan Benjamin’s laatst geschreven woorden gegraveerd onder de kop: ‘Brief van Walter Benjamin aan Henny Gurland en Theodor W. Adorno’.

“In een situatie waar geen ontsnappen aan mogelijk is, heb ik geen andere keus dan om er een eind aan te maken. Het is in een klein dorp in de Pyreneeën, waar niemand mij kent, dat mijn leven tot een sluitstuk komt. Ik vraag u mijn warme groeten te doen aan mijn vriend Adorno en hem de situatie uit te leggen waarin ik mij bevindt. Er rest mij niet voldoende tijd meer al de brieven te schrijven die ik zou willen schrijven. Portbou, 25 september 1940.”

Aan het eind van datzelfde looppad staat een rotsblokje met een zwart marmeren gedenkplaat. Grote kiezels liggen er omheen, een joods gebruik, zelfs liggen er kiezels boven op de rand van het steenblok. Sommige drukken op door bewonderaars nagelaten briefjes, tegen het wegwaaien. Kunstbloemen liggen er bovenop en ook liggen er enkele verse bloemen. Op de marmeren plaat staan onder ‘Walter Benjamin. Berlin 1892 – Portbou, 1940.’ de voor mij aanvankelijk nogal cryptische woorden uit Walter Benjamin’s grootse essay ‘Uber den Begriff der Geschichte’: “Es ist niemals ein Dokument der Kultur, ohne zugleich ein solches Barbarei zu sein”. Ik kan dit niet ander lezen als: >I> “Het is nooit een document van cultuur, zonder tevens een document van barbaarsheid te zijn.”

Dat aan de officiële inventaris van Benjamin’s in kamer 4 resterende spulletjes een manuscript ontbrak is raadselachtig, zoniet op zijn minst verdacht. Waarschijnlijk werd het als subversief in beslag genomen. Toch werd in 1982 Benjamin’s onvoltooide magnus opus, zijn meesterwerk, in Engelse vertaling onder de titel ‘The Arcades Project’ in de Verenigde Staten gepubliceerd. Waarschijnlijk is dit het manuscript dat Walter Benjamin met zich mee zeulde. Het is een omvangrijke studie die gewijd is aan het Parijse stadsleven tijdens de negentiende eeuw en de opkomst van massaconsumptie. ‘Passagen’. Worstelde Benjamin met de overgang naar ‘het moderne’, zoals elke generatie dat doet, ook nu?

Later bleek dat Benjamin’s vriend Georges Bataille, een dissidente surrealist, een kopie van het manuscript had gedeponeerd in de Nationale Bibliotheek te Parijs waar hij als conservator werkte en waarvan Walter Benjamin vanaf 11 januari 1940 een pasje had.

Dit alles werd me eigen vanwege die geniaal door Dani Karavan ontworpen ‘Passagen’ in Portbou en de vragen die het fascinerende ‘mémorial’ 80 jaar na de gebeurtenissen oproept.